در نیم قرن گذشته صنایع دستی به عنوان یکی از زمینه های فعالیت های فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی در جوامع مختلف عامل بسیار مؤثری در توسعه همه جانبه ی کشورهای در حال رشد شناخته شده است.
در این مدت علاوه بر تلاشهایی که در سطح ملی برای احیای صنایع دستی صورت گرفته توجه سازمان های تخصصی بین المللی نظیر یونسکو سازمان بین المللی کار برنامه توسعه ی ملل متحد و مرکز مطالعات تاریخی هنری و فرهنگی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی به انجام تحقیقات برگزاری کنفرانس ها و تهیه و اجرای طرح های مختلف گویای اهمیت این موضوع است.
توجه به صنایع دستی در کشورهای مشرق زمین در ابتدا تحت تأثیر عوامل اجتماعی و با هدف بالا بردن سطح اشتغال در جامعه و ایجاد درآمد برای گروهایی از مردم بود ولی به سرعت آثار مستقیم آن در جهت احیای سنت های فرهنگ بومی و کمک به شکل گرفتن هویت ملی مطرح شد.
همزمانی این نهضت با دستیابی کشورهای در بند استعمار به استقلال سیاسی پس از جنگ دوم گویای این واقعیت است.
به این منظور ابتدا به کلیاتی در باره ی صنایع دستی و وضعیت کنونی آن پرداخته شده است: صنایع دستی به مجموعه ای از هنر صنعت ها اطلاق می شود که به طور عمده با استفاده از مواد اولیه ی بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزار دستی ساخته می شود که در هر واحد آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.
در زمینه صنایع دستی و تحولات در این خصوص هر چند که ثبات تکنیک و اتکاء فوق العاده به نیروی بدنی صنعتگر از مهم ترین خصوصیات صنایع دستی و روستایی است با این حال ابزارها و روش های تولید در مدت طولانی ثابت نبوده تا حدود زیادی از تحولات فنی و صنعتی پیروی میکند.
البته تحول و دگرگونی در ابزارها و شیوه های تولید بسیاری از محصولات را به تدریج از محدوده ی صنایع دستی خارج کرده به نحوی که امروزه ادامهی تولید و مصرف آن ها فقط به شکل فرآورده های صنعتی امکان پذیر است ولی در عین حال نمی توان منکر این واقعیت شد که استفاده از ابزار جدید و مواد مرغوب به عنوان دستاورد پیشرفت های صنعتی کمک شایانی به شکوفایی رشته های موجود صنایع دستی کرده و حتی در مواردی به دوام و بقاء آن نیز یاری رسانده است.
در نتیجهی اختراع بعضی ابزارها و وسایل جدید قسمت هایی از مراحل آماده کردن مواد اولیه ساخت و یا تکمیل محصولات دستی به تدریج از صورت دستی خارج شده بواسطه دستگاه ها یا ماشین های مختلف انجام می گیرد البته این امر تا آنجا قابل قبول است که موجب تغییر ماهیت محصولات دستی و تبدیل آن به یک کالای ماشینی نشود و در این جا است که موضوع فن آوری قابل انطباق با صنایع دستی مطرح میشود.
بر اساس مطالعات و تحقیقات به عمل آمده و آثار و اشیاء گوناگونی که در کاوش های مختلف و متعدد باستان شناسی کشف شده که بخش مهمی از آن امروزه زینت بخش موزه ها و سایر مراکز هنری در کشورهای مختلف جهان است بسیاری از کشورهای جهان سوم را باید مهد و کانون اصلی صنایع دستی به شمار آورد.
این صنایع در ممالک در حال توسعه از سابقه وسنت دیرین تولید برخوردار و دارای پشتوانه ی غنی تجربی است.
صنابع دستی در کشورهای جهان سوم افزون بر نقش والای فرهنگی طی سده ها و بلکه هزاره ها به تأمین نوعی تعادل اقتصادی و اجتماعی نیز کمک کرده است؛ زیرا این گونه صنایع همواره برای گروه های کثیری از صنعتگران شهری و روستایی ایجاد کار و درآمد کرده و از آن به عنوان عامل مهمی در رونق اقتصاد روستایی یاد شده است.
همچنین صنایع دستی در کشورهای صنعتی مفهوم گسترده ای دارد و بیشتر تفننی و سرگرم کننده است.
به علاوه چون این گونه ممالک به هیچ وجه با مشکلات بنیانی کشورهای جهان سوم مواجه نیستند در کم تر کشوری از گروه آنان سازمان دولتی خاصی برای حمایت و ترویج صنایع دستی فعالیت دارد و تنها در برخی از آنها تشکیلاتی برای این منظور ایجاد شده است.
سازمان های بین المللی مرتبط با صنایع دستی و فعالیت های بین المللی برای معرفی صنایع دستی موضوعی است. از جمله ی این سازمان ها سازمان تربیتی علمی و فرهنگی ملل متحد یونسکو آشنایی با شورای جهانی صنایع دستی می باشد.
برای بالا بردن آگاهی عمومی نسبت به صنایع دستی و معرفی هر چه بهتر آن در سطح جهانی هر ساله کتاب های زیادی تهیه و انتشار می یابد.
نکته ی قابل توجه این است که اغلب کتاب های منتشر شده در باره ی صنایع دستی کشورهای صاحب نام در زمینه ی صنایع دستی توسط سازمان های بین المللی و یا نویسندگانی از کشورهای دیگر انتشار یافته نظیرمجموعه ی فرش های شرقی که تهیه و انتشار آن به وسیله ی مرکز بازرگانی بین المللی وابسته به سازمان ملل انجام گرفته یا کتاب صنایع دستی ایران که چندین سال پیش توسط نویسنده ای استرالیایی انتشار یافته است.
آشنایی با صنایع دستی برخی از کشورهای جهان اختصاص یافته است نظیر هند پاکستان ژاپن تایلند و غیره.
امروزه در هر یک از کشورهای جهان اعم از کشورهای در حال توسعه و کشورهای پیشرفته وصنعتی می توان صنایع دستی خاصی را مشاهده کرد و در میان بیش از 230 کشور جهان که حدود 100 کشور آن عضو شورای جهانی صنایع دستی هستند صنایع دستی دارای مقام و مرتبه ای متأثر از وضعیت اقتصادی اجتماعی و فرهنگی هر یک از کشورها است در اینجا کوشش شده به چگونگی وضع صنایع دستی کشورهای مختلف قاره های جهان که دارای سابقه ی تاریخی بیش تری هستند پرداخته شود.
صنایع دستی دارای مقام و مرتبه ای متأثر از وضعیت اقتصادی اجتماعی و فرهنگی هر یک از کشورها است. در این بخش وضعیت صنایع دستی 29 کشور منتخب از مناطق مختلف جهان مورد بررسی و نگرش قرار گرفته قرار و کوشش شده به چگونگی وضع صنایع دستی کشورهای مختلف قاره های جهان که دارای سابقه ی تاریخی بیش تری هستند پرداخته شود.
یکی از کشورهای آسیایی که وضعیت صنایع دستی در آن بررسی شده است کشور هند است:
بر اساس شواهد و مدارک موجود شبه قارهی هند وارث یکی از تمدن های کهن در درهی رودخانه سند است.
شهرهای باستانی موهنجودارو و هاراپا شبه قاره کانون تمدنی پنج هزار ساله بوده هم عصر با تمدن های دره ی نیل در مصر و جلگه ی بین النهرین یعنی تمدن های کلده و آشور بابل و ایلام است.
بر اساس ابزار و شباهت های موجود میان برخی آثار کشف شده در این دو منطقه که بیش از دو هزارو پانصد کیلومتر با یکدیگر فاصله دارند این واقعیت محرز شده که میان این دو کانون تمدن اولیه از طریق فلات ایران ارتباط و مبادلاتی وجود داشته است.
علاوه بر این آثار به دست آمده از غار معروف جانتا در جنوب هند حاکی از تسلط و مهارت کم نظیر هنرمندان هندی در ساخت آثار استثنایی است.
این پشتوانه تاریخی همراه با تنوع نژادی قومی مذهبی و به تبع آن گوناگونی عادات و سنت های رایج در این سرزمین موجب شده که صنایع دستی به صورت گسترده ریشه دار و پویا در کشور هند همچنان استمراریابد.
از دیگر کشورهای آسیایی که صنایع دستی آن بررسی و ارزیابی شده است کشور عربستان است:
پس از ظهور اسلام شهرهای مکه و مدینه به عنوان مرکز ثقل جهان اسلام اهمیت روزافزونی یافت و اقوام و ملت های مختلفی که برای انجام مناسک حج به آنجا می آمدند که هرکدام با همراه آوردن کالاها و محصولات سرزمین خود موجب رونق و رواج تجارت می شدند.
کشف و استخراج منابع عظیم نفت در اوایل قرن بیستم سرآغاز تحولی جدید بود زیرا افزایش تقاضا برای نیروی کار همراه با پرداخت دستمزدهای قابل ملاحظه در مناطق جنوب و شرق عربستان نظیر یمن عمان و العین که دارای سنت های تولید صنایع دستی بودند اثر نامطلوبی بر جای گذاشت و در پی افزایش ناگهانی درآمدها کالاهای وارداتی بازارهای این مناطق را تسخیر کرد.
صنایع دستی عربستان صرفا جنبه ی مصرفی دارد و شامل حصیر و سبدبافی با استفاده از برگ درخت خرما سفالگری با خاک رس برای تهیه ی کوزه ی آب و برخی ظروف عبا بافی با استفاده از کرک شتر بافت چادر وخیمه با کابرد موی بز و ساخت زیورآلات محلی از نقره و مس است.
مراکز اصلی این فعالیت ها در طایف و شهرهای مجاور یمن نظیر ابا سعود و الوادیه و همچنین شهرهای الجلوه و البادی در جنوب پایتخت است.
صنعت دستی قابل توجه عربستان که تا حدی جنبه ی تزیینی دارد ودر نمای خارجی ساختمان ها کاربرد دارد نوعی گره چینی چوب نظیر مشبک کاری است که فواصل خطوط طرح ها را با قرار دادن شیشه های رنگی تزیین می کنند.
یکی از کشورهای مطرح شده مصر است در این خصوص می خوانیم :
کشور مصر در مسیر 1300 کیلومتری دره ی رودخانه ی نیل و همچنین منطقه ی دلتای این رودخانه در کنار دریای مدیترانه قرار گرفته و وارث یکی از کهن ترین کانون های تمدن بشری است که قدمت آن به بیش از 5 هزار سال می رسد.
آثار به جای مانده از این تمدن باستانی سرشار از عظمت و اعجاب و تحسین برانگیز است.
فنون مختلف صنایع دستی که عموما در ساخت آثار و بناهای مختلف به کار رفته همراه با نمونه های گوناگونی از اشیاء طلا برنز سفالینه ها اشیاء شیشه ای و ادوات و ابزار سنگی همگی حاکی از تکامل و پیشرفت هنرها و فنون تولیدی مصر باستان است.
صنایع دستی در طی تاریخ طولانی مصر پس از انقراض سلسله ی فراعنه ظهور و استمرار دین اسلام در این سرزمین سرآغاز تحولی مثبت و سازنده در عرصه ی فنون مختلف معماری هنرها و صنایع دستی شد زیرا در نتیجه ی تبادل فکری و فرهنگی هنرمندان و صنعتگران مسلمان هر یک با توشه ای از اطلاعات و تجربیات و ویژگی های بومی و سنتی خاص سرزمین خود افق های جدیدی را برای بروز خلاقیت ها و نوآوری ها به روی هنرمندان و صنعتگران مصری گشودند که در نهایت به بارورتر شدن میراث مشترک اسلامی انجامید.
همچنین صنایع دستی در چند کشور اروپایی بررسی و ارزیابی شده است از جمله ی این کشورها اسپانیا است:
طی قرن های گذشته در کشور اسپانیا تولید محصولات دستی برای شهرنشینان و ساخت فراورده های دست ساخته به وسیله ی روستائیان برای مصارف شخصی به موازات هم پیشرفت کرده و به علت شرایط استثنایی تاریخی که پیوسته اسپانیا را به صورت محل برخورد تمدن های مختلف در آورده صنایع دستی این کشور امروزه بسیار غنی و متنوع است.
در گذشته مهم ترین رشته های صنایع دستی اسپانیا شامل ساخت اشیاء فلزی زینت آلات نساجی دستی و بافت و رودوزی تابلوهای تزیینی بود وساخت محصولات چرمی سرامیک سازی و نساجی تا حد زیادی تحت تأثیر صنعتگران مشرق زمین قرار داشت.
در قرن هیجدهم این صنایع از جهت تأمین کالاهای مورد نیاز توجه شهرنشینان و طبقات مرفه را به خود معطوف ساخته از آن زمان تأثیر هنر فرانسه در آن بیشتربه چشم می خورد.
ولی صنعتگران روستایی به علت محدودیت انواع مواد اولیه ی موجود قدرت ابتکار خود را در تولید فراورده های سرامیک اشیاء چوبی سبد شیشه ی دست ساز و محصولات دست باف نشان داده اند که بیشتر بر اساس احتیاجات و ضروریات محلی تولید می شد و این وضع تقریبا تا حدود سی سال پیش بدون تغییر عمده ای برقرار بود این صنعتگران هنوز هم در بعضی نقاط این کشور یافت می شوند.
در ادامه نیز به مهم ترین رشته های صنایع دستی کنونی اسپانیا اشاره شده است نظیر: ساخت محصولات فلزی تولید زیورآلات تهیه ی محصولات چرمی تولید انواع محصولات دست باف سرامیک سازی ساخت محصولات چوبی و غیره.
در این کشور از سال 1963 صنایع دستی مورد توجه بیش تری قرار گرفته و پیشرفت فوق العاده ای کرده است به طوری که در هر یک از هفت ایالت استرالیا یک سازمان رسمی و فعال مشغول کار بوده در سطح مملکتی نیز شورای صنایع دستی استرالیا مأمور هماهنگی کار سازمان های مذکور است این شورا در 1971 میلادی با کمک دولت فدرال تأسیس شده است صنعتگران دستی از این طریق به نحو برجسته ای خود را در نمایشگاه های داخلی و خارجی شناسانده اند.
در ضمن تشکیل شرکت های تعاونی برای صنعتگران بومی و همچنین بهبود کیفیت تولید آنها و بازاریابی مؤثر برای تولیداتشان از هدف هایی است که پیوسته شورای صنایع دستی استرالیا تعقیب کرده است مهم ترین صنایع دستی استرالیا مشتمل بر سرامیک سازی دست بافی ساخت زینت آلات وسوزن دوزی البته تولید محصولات چرمی ساخت اشیاء چوبی و چاپ پارچه نیز از دیگر صنایع دستی رایج در استرالیا است.
همچنین تعدادی صنعتگر نیز در رشته ی شیشه گری فعالیت دارند نیز صنایع دستی استرالیا بیش تر در شهرهای بزرگ نظیر سیدنی ملبورن کانبرا و بریسبان متمرکز است.
به این ترتیب امروزه صنایع دستی می تواند به عنوان میراث مشترک بشری در سطح بین المللی عاملی مؤثر برای نزدیکی و همکاری بین کشورها تلقی شود و تجربیاتی که هر یک از کشورها در زمینه ای خاص به آن دست یافته اند پشتوانه ی این همکاری و درک متقابل خواهد بود.
آشنایی با راهکارها و سیاست های تشویقی و حمایتی به منظور اعتلای جایگاه صنایع دستی در جامعه با توجه به بافت فرهنگی اجتماعی و اقتصادی هر کشور از مباحث سودمند و آموزنده در سلسله تحقیقات مربوط به صنایع دستی در سطح بین المللی است.
افزون بر کشورهای جهان سوم صنایع دستی در سایر ممالک نیز مورد توجه قرار گرفته و این هنر صنعت به عنوان یکی از اهرم های توسعه در برخی از کشورهای مطرح صنایع دستی قلمداد شده است مجموعه ی حاضر با نیت آشنایی هر چه بیشتر ایرانیان دست اندرکار و علاقه مندان به صنایع دستی فراهم آمده است و گامی است در جهت تحقیقات پربارتر در این زمینه.