در زمان سلطنت رضا شاه با امتیازات خاصی که برای صنعتگران و ارباب حرف به ویژه صنعتگران قلمکار فراهم شد بار دیگر این صنعت رونق گذشته خود را به دست آورد و عده ای از استادکاران بزرگ قدیمی مثل شیخ حریری مشهدی عبدالخالق، حاج محمدرضا و حاج محمد تقی اخوان چیت ساز، برادران بیرجندی و شیخ بهایی و چند تن دیگر شرکت تولید قلمکار را تشکیل دادند.
مواد مصرفی قلمکارسازان بسیار متنوع بوده ولی آنچه که قابل توجه است عبارتست از : پارچه های متقال، کدری و چلوار، کتیرا، پوست انار، رنگ گیاهی زاج سفید، نیل، روغن گلیسیرین و وازلین.
در حال حاضر شهر اصفهان مرکز تولید قلمکار ایران است و در شهرهای دامغان و سمنان هم نوعی قلمکار خاص منطقه تهیه میگردد.
محصولاتی که امروزه از پارچه قلمکار تهیه میشود عبارتند از : لباس، سجاده، سفره، رولحافی، پرده، مجمعه پوش، بقچه، سوزنی حمام، قطیفه، کتیبه، کلاه، قبا، شلیته، روکش صندلی، رومیزی، روتختی، دستمال زیر لباسی، سربخاری، کیف، دامن، کفش زنانه و برای مصارف دکوراسیون مراکز تولید شهر اصفهان که در زمان صفویه مرکز و پایتخت ایران بود، یکی از مراکز عمده تجمع هنر آفرینان و صنعتگران گردید و هنرمندان از گوشه و کنار ایران به این شهر روی آوردند و سعی در تولید و عرضه محصولات مختلف از جمله قلمکار با عالی‌ترین کیفیت هنری نمودند.
در ساختن قلمکار بیشتر از دو رنگ مشکی و قرمز استفاده میشود که برای ساختن رنگ مشکی از موادی مانند: کتیرا ،اکسید آهن، زاج سیاه و روغن کرچک و برای ساختن رنگ قرمز از موادی مانند گل سرخ، روغن کنجد، زاج سفید و کتیرا استفاده میشود. گاهی هم برحسب مورد رنگهای ترکیبی مانند آبی یا نیلی، سبز ،زرد و قهوه‌ای به کار میبرند.
چگونگی تولید
مراحل تولید قلمکار به اختصار عبارتست از : آبخور کردن پارچه، دندانه کردن پارچه ،انجام عمل قالب زنی که با دو رنگ قرمز و مشکی آغاز میشود و بعد از اتمام کار و تثبیت رنگها، در مرحله سفیدگری، زمینه برخی از پارچه‌های تولیدی سفید میشود و چنانچه نیازی به استفاده از رنگهای دیگر باشد مجدداً پارچه به کارگاه برگردانده میشود و نقوش لازم به روی آن انتقال می‌یابد.
آماده کردن پارچه
پارچه های سفید را پنج روز، طوری که تکان نخورد در آب رودخانه میگذارند. بعد یک سر پارچه را میگیرند و سر آزادش را محکم به سنگ میزنند. این کار را برای این میکنند که مواد زائد از پارچه بیرون رود و به اصطلاح آبخور شود. بعد که پارچه ها زیر آفتاب خشک شد، پارچه ها را دندانه میکنند؛ یعنی پوست انار را به هلیله مخلوط میکنند و در آب حل میکنند و پارچه ها را در این محلول فرو میبرند. با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در میآید.
نقش زدن
نقش زدن همان چاپ پارچه است؛ یعنی برگرداندن نقش قالبها به رنگهای مختلف روی پارچه آماده شده. این مرحله، سطح قالب را با رنگ میپوشاند و بعد آن را روی پارچه ای قرار میدهد و با دست ضربه محکمی به روی قالب میزند.
در هر کارگاه، هر قالب زن یک رنگ را نقش میزند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود میدهد. ابتدا قالب ها را با رنگ مشکى روى پارچه مى‌زنند تا طرح اصلى مشخص شود. سپس قالب هاى دیگر را که هر یک داراى یک رنگ است، روى پارچه مى زنند.
این کار آنقدر ادامه پیدا میکند تا رنگها تکمیل شود؛ یعنی هر قسمت از نقش قالب به رنگ دلخواه در آید.
همین که تمام نقش ها و رنگهای دلخواه به این ترتیب روی پارچه سفید منتقل شد، کار نقش زنی به پایان میرسد و پارچه های نقش دار برای ثابت کردن رنگها به رودخانه میبرند.
ثابت کردن رنگ
پارچه های نقش سیاه و قرمز گرفته را پس از شستن و خشک کردن در پاتیلی فرو میبرند که محتوای آب جوش، گرد پوست انار و الیزارین است. قبل از تماس با الیزارین، رنگ قرمز نقشها حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ چرک است.
الیزارین باعث میشود که رنگها به حالت اصلی خود ظاهر شوند. الیزارین، همچنین به ثابت شدن رنگها کمک میکند. بعد از این که پارچه را از پاتیل الیزارین بیرون آوردند، آن را باز هم در آب رودخانه میشویند و سپس آن را محکم به سنگ میکوبند تا آب و الیزارین آن گرفته شود.
پس از خشک کردن پارچه ها را دو قسمت میکنند: یک قسمت را که میخواهند با همان زمینه کرم باقی بماند، برای مرحله بعدی چاپ، یعنی گرفتن رنگهای دیگر، بار دیگر به کارگاه نقش زنی میفرستند. قسمت دیگر، پارچه ای است که میخواهند رنگ زمینه اش سفید شود و باید مرحله سفید گری را بگذراند.
سفید گری
پارچه هایی را که لازم است رنگ زمینه شان سفید باشد با محلولی که از گاو فراهم میشود، خیس میکنند و پارچه را طوری روی زمین پهن میکنند که نقشهایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد. سپس پی در پی بر پارچه آب میپاشند تا نمدار و خشک نشود.
کار سفیدگری پارچه در تابستان ۵ روز و در زمستان حتی تا یک ماه طول میکشد و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد.
پس از تمام شدن کار سفید گری، کار چاپ رنگهای آبی ، زرد و سبز روی پارچه شروع میشود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه، کار تقریباً به پایان میرسد.
انواع قالبها
انواع مختلف قالب ها عبارتند از :
- قالبهای تصویر عشاق مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد، خسرو و شیرین و …
- قالبهای تصویر داستانهای کهن همراه با تصاویری از حیوانات مانند روباه و لک لک و گاهی صور وهمی و حیوانات خیالی برای بزرگ جلوه دادن حوادث.
- قالبهای تصویر آثار تاریخی مانند تخت جمشید، چهل ستون، سی و سه پل و …
- قالبهای تصویر شعرا و علماء ماننتد فردوسی، ابن سینا، خیام، حافظ و …
- قالبهای تصویر حیوانات مانند طاووس، آهو، فیل، اسب، شتر و …
- قالبهای تصویر مناظر طبیعت.
- قالبهای تصویر رامشگران و نوازندگان.
- قالبهای تصویر گل و بته و اسلیمی