هنگامی‌که در بازار اصفهان قدم می گذاریم، اولین چیزی که توجه هر رهگذری را به خود جلب می کند صدای ملکوتی از جنس اشعار سماع مولاناست که در گوش و روح ما طنین می اندازد، صدای ترانه سرایی چکش وقلم، صدای زیبای طرح و قلمزنی روی مس .
قلم زنی نتیجه شوق ، استعداد ، خلاقیت هنرمندان ایران زمین از جمله هنرمندان اصفهان ، شیراز، تبریز تهران و کرمان است.
این هنرمندان باهوش و با ذکاوت فراوان، محیط اطراف خود را مکاشفه کرده و روی فلز هایی چون طلا ، نقره، مس و برنج با ضربات منظم چکش بر روی قلم حکاکی کرده‌اند به فلزها سخت لطافت و ظرافت هدیه داده اند، که سال ها باقی می ماند.
مراحل قلمکاری
ابتدا ظرف مورد نظر را انتخاب کرده و سپس طرح قلم زنی را روی ظرف انتقال می دهیم آنگاه با قلم و چکش بر روی ظرف نقش میبندیم .
شیوه های قیر ریزی
به دوصورت قیر ریزی انجام می دهند
۱- قیر ریزی روی بوم ها و یا ظرف های تخت و مسطح
در این شیوه ابتدا هرگونه چربی و رطوبت را باید از روی سطح ظرف پاک و تمیز کنیم تا در نتیجه قیر آن به خوبی بچسبد.
و بعد دور ظرف را با کمک سنگ آجر یا مقوا مسدود کنیم ، که هنگام اینکه قیر را به روی سطح منتقل می کنیم مانعی وجود داشته باشد، که قیر از روی سطح به روی زمین نریزد.
«البته باید توجه داشته باشیم که قبل از چسباندن مانع به ظرف حتما آن را کاملاً خیس کرده تا قیر به مانع نیز نچسبد.»
سپس قیر را با کمک ملاقه بعد از ذوب شدن به آهستگی به روی سطح ظرف انتقال می دهیم به طوری که به ضخامت مورد نظر برسیم.
2- قیر ریزی بر روی ظرف و بوم مدور و تو خالی
در این کار ابتدا چربی و رطوبت را از روی ظرف و به خوبی پاک میکنیم بعد قیر را به آرامی به درون ظرف انتقال می دهیم و ظرف را کاملاً از قیر پر می کنیم.
« نکته قابل توجه این است، که نباید هوا وارد قیر شود زیرا کار کردن را با مشکل روبرو میکند»
چرابرروی ظرف ها قیر می ریزند؟ کاربرد قیردر قلم زنی این است که مانع سوراخ شدن بوم ها هنگام کار می شود.
روش های انتقال طرح
۱- انتقال طرح به روش گرده کردن
در این روش هنرمند طرح های قلم زنی بر روی کاغذ می کشند وبعد آن را بر روی برنج قرار داده و با چکش و قلم و سنبه آن را مشبک کرده و با نوک قلم طرح را بر روی برنج سوراخ می کند. با این کار خطوط به آسانی روی کار انتقال می یابد و بعد کاغذ را روی بوم و ظرف می چسبانند و بعد با ذغال روی آن می کشند ، به این صورت گرده‌های زغال روی ظرف منتقل شده و بعد با کمک مداد به راحتی خطوط را منتقل و طرح را می کشند و کار را آماده قلم زنی می کنند.
۲- انتقال طرح به کمک کاغذ کپی
ابتدا چربی و رطوبت را پاک می کنیم و بعد کاغذ کپی روی ظرف می چسبانیم و بعد کاغذ طرح اصلی را روی کاغذ کپی قرار داده و روی خطوط طرح با مداد میکشیم، این گونه طرح با کمک کاغذ کپی بر روی ظرف نقش می بندد و خطوط کار را با مداد پررنگ می کنیم.
۳ -روش انتقال طرح اصلی روی بوم.
در این روش طرح را روی بوم چسبانده و با قلم سمبه خطوط را روی فلز پیاده می کنند، بعد از انتقال طرح کاغذ را برداشته و با قلم و چکش طرح پیاده شده را اجرایی می کنند .
شیوه گرفتن چکش و قلم
روش گرفتن چکش و قلم در قلمزنی بسیار حائز اهمیت است و نیاز به تمرین فراوان دارد.
قلم باید بین دو انگشت شصت و انگشت سبابه قرار بگیرد، هنرمند به‌گونه‌ای باید قلم را هدایت کند که، ضربات چکش باعث افتادن یا چرخش ناگهانی قلم نشود،از انگشت کوچک می‌توان به عنوان تکیه گاه برای قلم استفاده کنیم.
هنگام قلم زنی ساعد و بازوی ما باید در زاویه ۹۰ درجه باشد و زاویه قلم نسبت به سطح باید کمتر از ۹۰ درجه زاویه داشته باشد.
برای گرفتن چکش نیز به این موارد باید دقت داشته باشیم انتهای چکش باید بین دو انگشت و ماهیچه کف دست قرار داشته باشد تا هنرمند به راحتی بتواند چکش را بالا و پایین ببرد و با ضربات منظم قلم را هدایت سازد.
سبک های قلمزنی
- روش ریزه کاری : در این روش بوم را با طرح های ریز و ظریف قلم زنی میکنند.
- برجسته کاری : یعنی از سمت روی ظرف نقش زده و از پشت نیز طرح را برجسته کنیم.
- تکنیک عکس : این تکنیک باعث ایجاد سایه و روشن بر روی زمینه بوم می گردد.
- تکنیک منبت : ر وی سطح فلزی بین موضوع و فلز دو سانت اختلاف درست میکند و بیشتر به صورت نیمه برجسته است و با سبک ریز به آن طرح جلوه می بخشند.
- تکنیک مشبک : با کمک قلم نیم طرح را ثابت کرده و با قلم تیز بوم را برش می دهیم طرح را از زمین جدا میکنیم و حالت مشبک به کار می دهیم.
جدا سازی بوم از قیر
جداسازی بوم از قیر به دو صورت انجام می گیرد .
جداسازی بوم با کمک حرارت که بر بوم های گلدانی و حجیم هندسی استفاده می‌شود.
جداسازی قیر به روش شکستن، که برای جداسازی های مسطح استفاده می گردد.
پرداخت قلم زنی
برای پرداخت باید ابتدا ظرف را با مخلوط دو قسمت آب و یک قسمت اسید سولفوریک به خوبی شستشو دهید و بعد با کمک خاک اره آن را پرداخت کنید این کار باعث درخشش و جلای ظرف می شود.
قلمزنی روی نقره
ساخت اشیا و آثار از جنس نقره است، که از گذشتگان در ایران زمین بوده است و هم اکنون نیز در شهرهایی چون اصفهان، شیراز، تبریز، تهران وکرمان هنرمندان در این زمینه فعالیت دارند وسایلی از قبیل سرویس های چای خوری ، گلدان، شمعدان، جعبه، کاسه ، قندان، قاب عکس و…. می سازند و به هدیه می سازند.
تاریخچه قلم زنی
سرزمین ایران زمین خاستگاه خلق آثار هنری ناب و اصیل و معنوی بوده که مطابق با زندگی مردم و آداب و رسوم و اقوام و جامعه‌ی خود با کار بر روی فلزات آثاری چون ریخته گری، قلم زنی، خلق کرده و مستندات زیادی باقی گذاشته اند.
قلم زنی به زمان سکاها یا سیت ها که دارای نژاد آریایی بودند می رسد، و با توجه به آثار باقی مانده و کشف شده چون« جام طلای حسنلو» که قدمت آن به هزاره ی اول میرسد و در سال ۱۳۶۶ کشف گردید، که بر روی آن نقش های برجسته از خدایان سوار بر ارابه مشاهده می گردد و همچنین کشف جام طلای مارلیک که آن هم از آثار این دوره بوده است.
آثار قلم زنی در دوره مادها در سال هفتم ق . م نیز به جای مانده است و با توجه به آثار باقیمانده و به دست آمده در آذربایجان و حکاکی های آن، می‌شود در یافت که نفوذ سکاها و سال هفتم ق ، م کم شده و سبک ماد ها در آن زمان جایگزین شده است.
بعد کشف آثار مفرغی ، که از جنس آلیاژ مفرغ بوده است ، در شهر لرستان که مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد می شود و بر روی کار آمدن حکومت هخامنشی، هنر فلزکاری دارای جایگاه ویژه ای در صنایع دستی فلزی آن دوره شد.
در دوره هخامنشی، ریخته گری، تصریح، چکش کاری و دیگر هنر های فلزی، به اوج شکوه و درخشش خود رسید.
ولی پس از حمله اسکندر و آتش زدن شهر ها اکثر این آثار نابود شدند و فلز های حکاکی شده در آتشی ریخته شد و تبدیل به سکه گردید.
آثار باقی مانده ای که در موزه ملی ایران نگهداری می شود :«دولول سیمین و زرین» است.
در زمان ساسانیان در سالهای ۲۲۴ تا ۶۰۰ میلادی چون داد و ستد میان ایرانیان، یونانیان و رومی ها افزایش پیدا کرده بود ، هنر ایران تحت تاثیر این کشورها قرار گرفت و مرسوم ترین قلم زنی روی بشقاب ها، ظرف ها و دور سینی هایی بود که، تصاویر از پادشاه بر روی آن هک شده بود و مراسم هدیه دادن و یا تصاویری مربوط به شکار در آن دیده می شد.
بعد از اسلام و مسلمان شدن هنرمندان ایرانی نقشهای ظروف نیز تغییر کرد و جای خود را به طرح های اسلامی و کوفی داد.
در دوران سلجوقی نیز هنر قلمکاری رواج داشت و اکثر آثار به جامانده از آن دوران با استفاده از هنر خوشنویسی بکار رفته است.
هنر قلم زنی سینه به سینه و شهر به شهر، چرخید و به عنوان یادگاری به ما هدیه شد.
