تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی، یکی از شهرهای تاریخی ایران با قدمتی دیرینه، تاریخی پر فراز و نشیب و فرهنگی غنی و ارزشمند است که بازار تاریخی و سنتی این شهر از دیرباز محلی برای هنرمندان و صنعتگران این شهر بوده است تا بتوانند محصولات و هنرهای خود را عرضه کنند.
شهر تبریز در کنار آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی خود توانسته است از طریق سوغات و صنایع دستی زیبا و مختلف گردشگران زیادی را به سوی خود جلب کند، به گونه ای که هر ساله گروهی از مسافران از سراسر کشور برای خرید صنایع دستی و سوغات روانه این شهر می‌شوند.
صنایع دستی تبریز نیز مانند هنرهای هر شهر دیگر ریشه در فرهنگ و آداب و سنن آن شهر دارد و به همین جهت بسیار مهم و حائز اهمیت است.
از میان هنرها و صنایع دستی متنوع شهر تبریز، می‌توان به صنایع دستی زیر به عنوان معروف ترین و شناخته شده ترین آن‌ها اشاره کرد:
- صنعت چرم و محصولات چرمی دست دوز
- هنر قالیبافی و تابلوفرش های دستبافت
- هنر سوزن دوزی
- جاجیم بافی
- گلیم و ورنی بافی
صنعت چرم و محصولات چرمی دست دوز تبریز
شاید بتوان شهر تبریز را پایتخت محصولات چرمی و صنعت کفش دست دوز در ایران دانست که آوازه جهانی دارد و به عنوان یک محصول صادراتی به کشورهای دیگر صادر می‌شود و کفش های دست دوز تبریز آنقدر باکیفیت و مرغوب هستند که در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته و ثبت ملی شده‌اند.
محصولات چرم طبیعی تبریز شامل کیف و کفش چرم، نقش‌اندازی روی چرم و سوخت روی چرم است که کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید چرم زیادی امروزه در این شهر فعال هستند، به خصوص صنعت کفش تبریز که قدمت بسیار دیرینه‌ای دارد.
تولیدات چرمی و چرم تبریز از برندهای مشهور در صنعت پوشاک و صنعت چرم ایران و جهان به خصوص در منطقه خاورمیانه است که طرفداران و مشتریان پر و پا قرص زیادی دارد که برای آن ارزش زیادی قائلند و ازاین‌رو افتخار بزرگی برای صنایع دستی ایران به ارمغان آورده است.
هنر قالیبافی و تابلوفرش های دستبافت تبریز
شاید بتوان از معروف ترین و مهم ترین صنایع دستی تبریز که هم در بازارهای داخلی و هم در بازارهای خارج از ایران از پیشینه و شهرت زیادی برخوردار است، قالی و فرش دستبافت تبریز را نام برد که از دیرباز جزء اعلاترین نمونه‌های فرش‌های ایرانی بوده است.
شهر تبریز از گذشته تاکنون از مهم‌ترین و عمده ترین مراکز تولید و فروش قالی دستبافت اصلی ایرانی بوده که موفق به ثبت جهانی در فهرست صنایع دستی جهانی یونسکو شده و عنوان شهر جهانی فرش را دریافت کرده است.
قالی بافی در تبریز از زمان سلجوقیان رونق داشته است که عمدتاً دارای طرح‌های ساده با نقوش عشایری بوده، اما در دوران صفویه با اضافه شدن طرح‌هایی همچون گل و بوته و شاه عباسی و استفاده از نخ ابریشم در بافت فرش رواج زیادی پیدا کرد و فرش‌ها باشکوه تر و شاهانه تر شدند که امروزه تابلوفرش‌های بافته شده با نخ ابریشم جزء نفیس‌ترین سوغاتی‌های این شهر هستند.
از عمده ترین دلایل محبوبیت و شهرت فرش تبریز می‌توان به ظرافت زیاد، تنوع رنگ، استفاده از پشم و ابریشم در بافت آن و کیفیت و زیبایی طرح‌ها اشاره کرد.
قالی و قالیچه‌های تبریز یکی از اصلی ترین اقلام صادراتی ایران هستند که بافت آن همچنان امروزه در شهرها و روستاهای استان به طور کامل رواج دارد.
هنر سوزن دوزی تبریز
در حدود 50 کیلومتری از شهر تبریز، شهری به نام ممقان واقع شده است که خاستگاه هنر ظریف و زیبای سوزن دوزی است که محصول دست زنان و دختران هنرمند این منطقه است.
از آنجایی که در گذشته، ماده اولیه هنر سوزن دوزی ابریشم طبیعی بوده است، به هنر ابریشم دوزی نیز شهرت دارد، اما امروزه در هنر سوزن دوزی از ابریشم مصنوعی به عنوان ماده اولیه به جای ابریشم طبیعی استفاده می‌شود.
این هنر بیشتر جنبه تزئینی دارد و برای رودوزی و تزئین محصولات مختلفی مانند کلاه، لباس، رومیزی، کیف، کفش، زیرلیوانی، جلیقه و کمربند به کار می‌رود و اکثر نقش‌های آن که گل و بوته هستند به صورت ذهنی و بازتابی از الهام هنرمند از طبیعت می‌باشند.
امروزه این هنر با تلاش سازمان صنایع دستی جانی تازه گرفته و مجدداٌ رواج پیدا کرده است، در صورتی که پیش از این کمتر مورد توجه واقع شده بود.
جاجیم بافی تبریز
یکی دیگر از صنایع دستی تبریز که در این شهر رواج دارد و فروش زیادی هم دارد، دست بافت‌های عشایری «جاجیم» است که با استفاده از نخ‌هایی ظریف و با رنگ‌های شاد از جنس پنبه و پشم و یا ترکیبی از آن‌ها بافته می‌شوند.
جاجیم در واقع یک نوع زیرانداز است که بافت زبر و خشنی دارد اما در اثر استفاده مکرر و مداوم لطافت بیشتری به خود می‌گیرد که عشایر از آن برای محافظت از سرما به صورت روانداز هم استفاده می‌کنند.
طرح ها و نقوش به کار رفته در جاجیم بیشتر شبیه شکل‌های هندسی هستند که با رنگ‌های غالبی همچون سیاه، قرمز، سبز و آبی بافته می‌شوند.
نوعی جاجیم به نام «جاجیم موج» وجود دارد که فاقد نقش و نگار است و به این نام معروف شده است.
گلیم و ورنی بافی تبریز
یکی از اصیل ترین صنایع دستی تبریز بافت گلیم است که قدمت زیادی در این شهر دارد و از موی بز، پشم گوسفند و یا ابریشم و به روش سنتی با رنگ‌های گیاهی بافته می‌شود.
گلیم نوعی زیرانداز یا روانداز عمدتاً به صورت دو رو است که معروف ترین نوع آن در تبریز «گلیم شاهسون» است با طرح‌های برجسته و درشت و رنگ‌های ملایم.
نوعی گلیم عشایری نیز در تبریز وجود دارد به نام «ورنی» یا «سوماک» که مانند گلیم به صورت زیرانداز یا روانداز استفاده می‌شود و با پشم، ابریشم، موی حیوانات، کناف یا پنبه بافته می‌شود.
ورنی بافی در بین اقوام و عشایر منطقه ارسباران و اهر رایج است که در واقع مانند فرش بدون پرز و یک رو است اما طرح های آن مانند گلیم ساده هستند که در بافت آن از گره استفاده نشده است.
طرح‌های ورنی به شکل ذهنی و بدون نقشه توسط دختران و زنان روستایی و عشایری بافته می‌شوند و رنگ‌های به کار رفته در آن بیشتر سفید، قرمز، سورمه‌ای، پوست پیازی، لاکی و آبی یا بنفش روشن هستند.