صنایع دستی هر کشوری نمادی از تاریخ، فرهنگ و هنر مردم آن سرزمین است که به دلیل استفاده از مواد اولیه و ابزارهای بومی در ساخت آن‌ها و اینکه با دستان هنرمندان بومی هر منطقه و با خلاقیت آنان خلق می‌شوند، ارزش زیادی دارند و از محصولات تولیدشده ماشینی و صنعتی بارزش‌تر و متفاوت‌تر هستند.
صنایع دستی ایران بسیار متنوع هستند که براساس نوع متریال و ماده اولیه و تکنیک به‌کاررفته در ساخت آن‌ها به طور کلی در 110 رشته هنری و 265 زیرمجموعه قرار می‌گیرند.
از میان انواع بسیار متنوع صنایع دستی موجود در بین اقوام و شهرهای مختلف ایران، برخی از آن‌ها در بازارهای بین المللی مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌اند و سهم زیادی از بازار صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
با عرضه و معرفی صنایع دستی ایرانی به بازارهای خارجی می‌توان در رونق بازار کسب و کار، افزایش تولید و اشتغال، کمک به شناسایی هنرمندان بومی و آشنا ساختن فرهنگ‌های دیگر با فرهنگ و هنر ایرانیان نقش به سزایی ایفا کرد، ما در ادامه شما را با پرمخاطب‌ترین صنایع دستی صادراتی ایران بیشتر آشنا می‌کنیم.
زیراندازهای سنتی
این طبقه از صنایع دستی ایران شامل انواع زیراندازهای سنتی ایرانی است که از معروف ترین و پرطرفدارترین آن‌ها برای صادرات می‌توان اقلام زیر را معرفی کرد:
• گلیم
• گبه
• زیلو
• قالی و فرش دستبافت
گلیم
بافته‌های داری مجموعه‌ای از زیراندازهای سنتی ایرانی هستند که گلیم به عنوان یک زیرانداز یا پلاس دستبافت نمونه‌ای در خور توجه و مناسب صادرات در این دسته قرار دارد.
گلیم از شناخته‌شده‌ترین صنایع دستی صادراتی ایران و کشور ایران از بزرگترین صادرت کنندگان این کالای نفیس و ارزشمند در دنیا است.
قدمت گلیم در ایران به 7000 سال قبل از میلاد برمی‌گردد که گلیم ها عموماً بدون نقشه و به صورت ذهنی و با مواد اولیه‌ای همچون پشم بافته می‌شوند.
یکی از ضخیم‌ترین انواع گلیم، گلیم «سوماک ورنی» نام دارد که در مناطق عشایری و روستایی استان آذربایجان شرقی بافته می‌شود.
گبه
از دیگر صنایع دستی بافته‌های داری ایران می‌توان از «گبه» نام برد که همچنان اصالت خود را به عنوان یکی از انواع زیراندازهای سنتی و صنایع دستی ایران حفظ کرده است.
گبه نیز همچون گلیم بدون طرح و نقشه اولیه و صرفاً با بهره‌گیری از الهامات و تخیلات هنرمند بافنده که زاییده احساسات آزاد اوست، خلق می‌شود.
از مهمترین مراکز بافت گبه در ایران می‌توان به استان‌های فارس، خوزستان، بوشهر و کهکیلویه و بویراحمد اشاره کرد.
زیلو
در دسته زیراندازهای سنتی ایران می‌توان از زیراندازی قدیمی به نام «زیلو» نام برد که بیش از 600 سال از قدمت آن می‌گذرد و مانند اکثر بافته‌های داری ایرانی ذهنی‌باف است و طراحی آن بیشتر شامل بافت نقشه‌های هندسی است.
جنس تار و پود زیلو نخ پنبه است و خاستگاه زیلو در ایران مناطق کویری است، برخلاف گلیم و گبه که بیشتر مخصوص عشایر هستند و در مناطق عشایری بافت می‌شوند.
قالی و فرش دستبافت ایرانی
از میان تمام دست بافته‌های ایرانی، قالی و فرش دستبافت با تاریخی بسیار کهن از شاخص‌ترین صنایع دستی صادراتی ایران هستند که مشتریان زیادی در بازارهای جهانی دارند.
قالی و فرش‌های دستبافت ایران جزء نفیس‌ترین انواع مجموعه زیراندازهای سنتی ایران هستند و جایگاه ویژه‌ای در بازارهای داخلی و خارجی دارند که اعلاترین نمونه‌های آن در شهرهای تبریز، کاشان، کرمان، قم و اصفهان بافته می‌شود.
فرش‌های دستبافت از دوران باستان نماد هنری و فرهنگی سرزمین ایران و اقوام ایرانی بوده‌اند که از محبوبیت بالایی در سطح بین‌الملل برخوردار هستند.
فرش‌های ایرانی به دلیل به کارگیری طرح‌ها و نقش‌های زیبا و منحصربه فرد با تکیه بر جلوه‌های ملی و قومی و بافت باکیفیت و مرغوب توانسته‌اند در زمره یکی از شاخص‌ترین اقلام صادراتی ایران قرار بگیرند.
صنایع دستی مرتبط با چوب
گروهی از صنایع دستی صادراتی ایران در طبقه تولیدات و هنرهای وابسته به چوب قرار دارند که از مهمترین آن‌ها می‌توان به هنرهای دستی معرق، منبت، خاتم کاری، مشبک کاری، خراطی و غیره نام برد.
چوب به عنوان یکی از عناصر اصلی موجود در طبیعت برای ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد که در تزیین محیط پیرامون خود زیاد از آن استفاده می‌کنند و به همین دلیل یکی از شاهکارهای هنرهای دستی ایرانی به نام خاتم کاری شکل می‌گیرد.
هنر بسیار زیبا و ظریف خاتم‌کاری عمدتاً برای تزیین بر روی ظروف و سطوح چوبی و مسی انجام می‌شود که با کنارهم قرار دادن قطعات چوبی به همراه موادی همچون عاج فیل، صدف، استخوان شتر یا اسب و مفتول‌هایی از طلا و برنج، سطوح بیرونی اشیاء را زینت می‌بخشند.
از مهمترین و اصلی‌ترین مراکز هنر خاتم کاری در ایران که هنرمندان و صنعتگران آن به زیباترین و باشکوه‌ترین شیوه ممکن این هنر را با دستان خود خلق می‌کنند، شهر اصفهان است که خاتم آن شهرت جهانی دارد و ظروف کاربردی متنوعی همچون گلدان، جعبه چوبی، شطرنج، جاقلمی، قاب و آیینه را با این هنر مزین می‌کنند.
تولیدات چوبی ایران همچون فرش ایرانی نماد فرهنگ و هنر اصیل ایران هستند و به کشورهای زیادی مانند امارات، قطر، عمان، عراق، ترکیه، آذربایجان و چندین کشور دیگر که بازارهای اصلی این محصولات هستند، صادر می‌شوند.
هنرهای مرتبط با مس
محصولات مسی یکی از پرمخاطب ترین و سودآورترین کالاهای صادراتی ایران هستند که سهم زیادی در صنایع دستی صادراتی ایران داشته‌اند و در کشورهای زیادی به خصوص کشورهای عربی متقاضیان بسیاری دارند.
هنر مسگری از جمله هنرهایی است که نخستین بار در بین ایرانیان رواج پیدا کرده است و مسگران ایرانی از اولین هنرمندان در این حرفه و هنر بوده‌اند که پس از آن به کشورهای دیگر دنیا هم راه یافت.
هنر سفالگری و کاشی و سرامیک سنتی
هنر کهن و تاریخی سفال و سرامیک ایران سهم به سزایی در صادرات صنایع دستی ایران ایفا می‌کند و سفال‌های ایرانی به دلیل استفاده از متریال با قیمت ارزان و وجود رقابت کم در این زمینه توانسته‌اند توجه سایر کشورهای جهان را به عنوان یک کلای صادراتی به خود جلب کنند.
سفالگری هنری است با پیشینه کهن و با قدمت 10 هزارساله که در آن با استفاده از خاک و گل رس، ظروف زیبای گلی با کاربردهای مختلف خلق می‌شود، به گونه ای که هنوز می‌توان آثاری از ظروف و کوزه‌های سفالی را در آثار تاریخی از قرون گذشته مشاهده کرد.
قدیمی‌ترین کارگاه‌های سفالگری در جهان در منطقه شوش در ایران کشف شده است که نشان دهنده رونق و پیشرفت این صنعت در اعصار کهن و باستانی ایران است.
کاشی و سرامیک نیز یکی دیگر از صنایع دستی صادراتی ایران است که انواع مختلفی از جمله کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی مشبک و غیره را شامل می‌شود.
هنر شیشه گری
یکی از کهن‌ترین و ابتدایی‌ترین تکنولوژی‌های پیشرفته ساخت دست بشر که ایرانیان از پیشروان آن در تاریخ بوده‌اند، هنر زیبای شیشه‌گری و خلق و شکل‌دهی ظروف شیشه‌ای با طرح‌های خاص است.
گفته شده است که دوره سلجوقیان اوج رواج و رونق این هنر و صنعت در ایران بوده است که در این دوران شیشه‌گران ایرانی توانستند با ایجاد یک فناوری پیشرفته شیشه را به شکل‌های مختلف فرم دهند و طرح‌های برجسته روی آن ایجاد کنند.
محصولات شیشه‌ای یکی دیگر از صنایع دستی صادراتی ایران هستند که سهم مهمی در این زمینه دارند و بسیاری از این محصولات که با نقاشی، حکاکی، معرق یا تراش تزیین می‌شوند به کشورهای اروپایی، آسیایی، آفریقایی و خاورمیانه صادر می‌شوند.
جواهرات و زیورآلات سنتی
یکی از هنرهای موردعلاقه در نزد ایرانیان که سابقه طولانی و ریشه در سنن و آداب و رسوم روستاها و مناطق عشایرنشین ایران دارد، هنر ساخت جواهرات باستانی و محلی است.
این زیورآلات سنتی در گذشته مکمل لباس‌های محلی اقوام مختلف ایرانی بوده‌اند که برای نشان دادن فرهنگ متمایز خود با سایر اقوام، پوشش خود را به این جواهرات مزین می‌کردند.
از طرف دیگر، شهرهای مختلف ایران در شمال و جنوب دارای معادنی از آلیاژهای شکیل و گرانبهایی همچون طلا، نقره، عقیق، فیروزه و غیره هستند که براساس هنر و سبک بومی خود زیورآلات مختلفی مثل النگو، دستبند، گردنبند، انگشتر، گوشواره و غیره تولید می‌کنند.
درحال حاضر در بسیاری از شهرهای ایران کارگاه‌های تولید جواهرات دست‌ساز سنتی دایر است و جواهرات محلی اقوام ترکمن، کرد و بلوچ بیش از سایر مناطق ایران مورد توجه قرار گرفته‌اند و توانسته‌اند جای خود را در بازار صنایع دستی سایر کشورهای جهان باز کنند.
میناکاری
از جمله صنایع دستی صادراتی ایران که در طبقه هنرهای مربوط به فلزکاری قرار می‌گیرد، هنر ظریف میناکاری است که با قدم نهادن در اکثر بازارهای سنتی ایران ظروف ساخته شده با این هنر به چشم می‌خورد، اگرچه هنر و هنرمندان میناکاری اصفهان بیش از سایر شهرها زبانزد خاص و عام هستند.
میناکاری در ایران بسیار محبوب و مشهور است که خاستگاه این هنر در ایران بوده است و قدمت آن به 3500 سال پیش بازمی‌گردد و پس از آن به مناطق دیگر جهان گسترش می‌یابد.
در این هنر، هنرمند میناکار اشکال مختلف مینیاتوری و اسلیمی را روی ظروفی از جنس مس یا فلز نقش می‌اندازد و پس از لعاب زدن ظروف، آن‌ها را به شیوه‌ای دقیق و ظریف رنگ گذاری می‌کند و در نهایت آن‌ها را وارد کوره می‌کنند تا طرح و نقش‌ها تثبیت شوند.
فیروزه کوبی
یکی از صنایع دستی صادراتی پرطرفدار و البته گران قیمت ایرانی هنر زیبای فیروزه کوبی است که تلفیقی از سه رشته هنری سنگ کاری، فلزکاری و موزاییک کاری است.
برای ساخت ظروف فیروزه کاری‌شده، ظرف پایه ابتدا در کارگاه فلزکاری ساخته می‌شود و سپس به کارگاه فیروزه کوبی برده می‌شود تا قطعه سنگ‌های کوچک فیروزه که از معادن فیروزه استخراج و به قطعات کوچک خرد شده‌اند روی ظروف چسبانده شوند و پس از جلا دادن آماده فروش گردند.
ظروف فیروزه کوبی‌شده به دلیل به کاررفتن سنگ قیمتی فیروزه در ساخت آن‌ها جزء صنایع دستی لوکس و گران حساب می‌شوند و البته قیمت آن‌ها بسته به نوع سنگ فیروزه به‌کاررفته، اندازه و مدل ظرف متفاوت است.
قلمکاری
هنر قلمکاری از صنایع دستی صادراتی ایران است که در حوزه منسوجات، پارچه و پوشاک قرار می‌گیرد و از قدمت و سابقه طولانی و درخشانی برخوردار است.
نقش‌های ایجادشده روی پارچه‌های قلمکار با استفاده از رنگ‌های طبیعی است که آسیبی برای سلامتی و طبیعت ندارند و جنس پارچه‌ها از نخ طبیعی است و به همین دلیل برای مواردی همچون رومیزی، سفره، نگهداری نان و غیره بسیار مناسب هستند.
پارچه‌های قلمکاری‌شده به خاطر طرح‌های زیبا و ظریف اسلیمی به کاررفته در آن‌ها از ارزش هنری و جذابیت زیادی برخوردار هستند.
